Ze is iets over de helft van haar termijn als wethouder duurzame verstedelijking, ruimte en wonen. Wethouder Fleur Spijker (D66) begon in deze functie met ambitieuze afspraken, in lijn met het Klimaatakkoord van Parijs. Ze wil grote stappen maken richting een klimaatneutrale stad in 2050. Ze zet hoog in op ‘van het gas af’. Hoe gaat ze dat doen? Met klimaatneutrale nieuwbouw, met uitbreiding van de stadswarmte én met aansluiting van Leiden op de warmterotonde. Die laatste stap blijkt ook de moeilijkste.

Eigen huis

Het werk om deze doelen te behalen, verricht Spijker grotendeels vanuit haar zolderkamer in een jarendertighuis in de Professorenwijk. Spijker verwarmt haar werkkamer met een warmtepaneel aan het plafond zodat niet het hele huis verwarmd hoeft te worden als er verder niemand thuis is. ,,Het was niet eenvoudig om dit huis te verduurzamen”, vertelt Spijker. ,,Maar we hebben gedaan wat we kunnen. We hebben de vloer en het dak geïsoleerd. Het gaat ook om gedrag. De droogtrommel is niet meer, zoals vroeger, altijd aan het draaien, maar we hangen de was buiten te drogen. En ik heb een radiatorventilator aangeschaft. Zo wordt de warmte beter door de ruimte verspreid.”

Warmterotonde

Gemeenteraadsleden, woningcorporaties en zelfs de speciaal door de gemeente aangewezen wijkambassadeurs die de stad moeten helpen verduurzamen, betwijfelen of Leiden ooit wordt aangesloten op de warmterotonde. Dat komt onder andere door de voorgeschiedenis. In 2017 schreef de voorganger van wethouder Spijker, Paul Dirkse (D66) - die nu wethouder van kennis, onderwijs, sport en financiën is - als een van de eerste gemeenten een ‘warmtevisie’. Een vooruitstrevend document waarin staat hoe Leiden in de toekomst verwarmd moet worden zonder aardgas. Bijvoorbeeld door aansluiting op een kilometerslange warmteleiding vanuit de Rotterdamse haven. Industrie in de Rotterdamse haven produceert warmte die nu via het water of via de lucht wordt afgevoerd. Maar, zo is het idee, als je die restwarmte in een leiding stopt, kunnen er huizen mee verwarmd worden. Verschillende steden zoals Rotterdam, Den Haag en ook Leiden verklaren dat ze gebruik willen maken van die restwarmte, maar door onduidelijkheid over de route van de leidingen en oplopende kosten moeten de provincie en het ministerie ingrijpen om het miljoenenproject in goede banen te leiden.

Inmiddels is de vertraging opgelopen tot zes jaar. Momenteel wordt onderzocht of de warmtepijp via Den Haag aan de westkant de stad Leiden binnen kan komen. Deze leiding moet worden aangelegd door Gasunie en zou in 2026 gereed moeten zijn. In dat jaar verloopt ook precies het stadswarmte-contract tussen de Leidse warmtekrachtcentrale Uniper en energiemaatschappij Vattenfall. Bijna 9500 woningen zijn aangesloten op dit warmtenet.

Zelfs als het lukt om de leiding aan te leggen, blijven er kritische vragen van raadsleden en wijkambassadeurs over wat er dan door die leiding heen gaat. De restwarmte van industriële Rotterdamse havenbedrijven is niet echt duurzaam. De gemeente Leiden zou zo vervuilende industrie in stand houden, zo stellen ze. Spijker noemt de leiding liever een ‘transportnet’ omdat in de toekomst op allerlei verschillende manieren opgewekte energie door de leiding getransporteerd kan worden. Spijker: ,,Je kunt lang discussiëren over wat duurzaam is. Wij hebben gezegd dat die restwarmte duurzaam is, omdat we overgaan tot hergebruik. Ik vermoed dat de restwarmte steeds duurzamer wordt omdat in het Klimaatakkoord is afgesproken dat bedrijven een verduurzamingsslag moeten maken.”

Spijker zit nu met buurgemeenten Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Zoeterwoude en Katwijk aan tafel om met Gasunie tot een deal te komen. Vanwege de vertraging en de kritische geluiden heeft ze drie voorwaarden gesteld. Ten eerste moet de aansluiting betaalbaar zijn voor de inwoners van Leiden. Ten tweede wil de gemeente meer controle houden via een warmtewet om de energiebedrijven te bewegen tot uitvoering. De derde voorwaarde is dat de bedrijven die de warmte leveren de warmte moeten verduurzamen.

Het is overigens niet Spijkers idee om alle woningen in Leiden aan te sluiten op de Rotterdamse warmterotonde. Er is een ‘warmtekaart’ gemaakt waarop is te zien dat de uitbreiding van het warmtenet gelinkt is aan het noordelijke deel van de stad en richting de Mors. Voor ieder stadsdeel zou een eigen, passend alternatief voor aardgas moeten komen. Voor de binnenstad denkt Spijker bijvoorbeeld aan biogas, voor Cronestein aan individuele verduurzaming - een zelfstandige warmtevoorziening met een lucht- of bodemwarmtepomp- en dan blijven er nog stukjes over waar lokaal warmte gehaald kan worden uit water, ook wel aquathermie.

Ook elders in het land wordt geëxperimenteerd met het aardgasvrij maken van woningen. Uit een inventarisatie van de Volkskrant van 18 januari 2021 blijkt dat dit helemaal niet goed verloopt. Alles zit tegen; de techniek, de kosten en het draagvlak. Na twee jaar experimenteren in proeftuinen zijn er 206 woningen van het gas afgesloten. Terwijl dat er eigenlijk vijfduizend per jaar hadden moeten zijn. Het ministerie ontkent dat er bij de proeftuinen een kwantitatief doel is. Spijker: ,,We hebben een ingewikkelde opgave als gemeente. Daar wil ik ook eerlijk over zijn. En ja, we zijn nog aan het uitproberen wat de beste weg is om de grote slag met elkaar te slaan. Maar ik vind dat dit nu moet gebeuren. Daarom zeg ik: begin nu met besparen, isoleren en dan opwekken, bijvoorbeeld via zonnepanelen. Doe alles wat je vast kunt doen.”

Vakmensen

Want de eerste stap op weg naar een duurzaam huis is inderdaad isolatie, zegt ook het Duurzaam Bouwloket. Hoe gaat het met het isoleren in Leiden? Over het algemeen is het goed te doen, weten ze bij het bouwloket, maar het lukt niet altijd. Sommige huizen hebben geen of een te lage kruipruimte waardoor er geen vloerisolatie aangebracht kan worden. Ook kunnen er problemen zijn met de spouw. Het is dan zaak om bekwame vakmensen in te schakelen, die verstand hebben van het verduurzamen van huizen. Het probleem is dat dit er niet zo veel zijn. Ook Spijker vindt dat er meer vakmensen opgeleid moeten worden op het gebied van huizen beter maken voor het milieu. Als eerste stap heeft ze een samenwerking tussen mbo Rijnland en Leidse installateurs - ‘zet em op (0)71’- gefinancierd. ,,Het zou mijn wens zijn om in de regio koploper te worden op het gebied van opleidingen voor verduurzaming voor installateurs en andere vaklieden. Ook economisch gezien is dit een enorme kans voor onze regio.”

Voorbeeldwoningen

Als een woning wel goed te isoleren en verder te verduurzamen is, zouden huiseigenaren met hetzelfde type huis dezelfde aanpak kunnen volgen. Op die manier wordt er tempo gemaakt. Afgelopen winter hebben alle bewoners van de Professorenwijk, de Rijndijkbuurt en Cronestein een brief gekregen van wethouder Spijker zelf waarin ze buurtgenoten vraagt of zij van hun woning een voorbeeldwoning voor anderen met hetzelfde type huis willen maken. Deze voorbeeldwoningen krijgen een energiebesparings-scan van het Duurzaam Bouwloket met mogelijkheden voor energiebesparing, energieopwekking en luchtkwaliteit. Spijker hoopt zo in de Burgemeesters- en Professorenwijk tweeduizend woningen te verduurzamen. Stapsgewijs worden in alle wijken in Leiden voorbeeldwoningen geselecteerd.

In de Merenwijk hebben ze in 2018 ook vijf woningtypes laten analyseren door het Duurzaam Bouwloket. Maar volgens oud-wijkambassadeur van de Merenwijk Marc Koene is het onduidelijk hoeveel mensen de voorbeeldwoningen gebruiken om maatregelen te treffen in de eigen woning. De kennis wordt wel zeer gewaardeerd door mensen die geïnteresseerd zijn in het verduurzamen van hun huis. ,,Ik schat dat één of twee van de tien huiseigenaren een grote investering doet, zoals dakisolatie, vervanging van ramen en kozijnen of een warmtepomp. De voorbeeldwoning is een instrument met een groot na-ijleffect. Het lukt alleen als we onze buren steeds herinneren aan hun goede voornemens op grond van het maatwerkadvies.’’

Subsidie

De grootste belemmering om huizen te isoleren en verder te verduurzamen is geld. De meeste vragen die het Duurzaam Bouwloket krijgt gaan over subsidies. Die worden niet verstrekt door de gemeente, maar door de Rijksoverheid en alleen als huiseigenaren minimaal twee maatregelen treffen. Dat is vooral handig bij een grote verbouwing, maar daar heeft lang niet iedereen de tijd en de middelen voor. Subsidie is volgens het Duurzaam Bouwloket noodzakelijk voor veel mensen. Daarmee verkorten ze de terugverdientijd en dat is voor een groep bewoners die alleen vanuit financieel voordeel kijkt naar verduurzaming essentieel. Spijker heeft wel nagedacht over meer mogelijkheden om subsidies te verstrekken, maar wil niets aan de regelingen veranderen. ,,Huiseigenaren verdienen de investeringen weer terug doordat hun huis in waarde stijgt. Zonnepanelen zijn rendabel. Die investering verdien je weer terug. Dat geldt nog niet voor de overgang van aardgas naar duurzamere alternatieven. Ik zet daarom in op de warmtetransitie.”

Regie vanuit het Rijk

Wel zou Spijker graag willen dat de rijksoverheid de regierol overneemt bij de Rotterdamse warmterotonde ,,Veel zaken worden overgeheveld naar de gemeente zonder dat daar geld bij komt. Wij proberen alles binnen onze mogelijkheden te doen, en dat gaat supergoed, maar het zou helpen als er in het volgende kabinet een minister komt die er vol voor gaat. Ik zeg: geen gezeik, investeer en leg die buizen gewoon aan. Het is toch in het landsbelang? Alleen zo kan het duurzaam, betaalbaar én haalbaar. Die kant moeten we op.’’

Spijker blijft optimistisch over het behalen van een klimaatneutraal Leiden in 2050. ,,Het is nog niet zo lang geleden dat elektrische auto’s iets bijzonders waren. Dat is nu ook niet meer zo. Ik geloof in technische vooruitgang. En we hebben al veel bereikt. Voor nieuwbouw geldt dat alle woningen aardgasvrij moeten zijn en de welstandsregels voor zonnepanelen zijn verruimd. Na de fase van de voorlopers zitten we nu in een fase waarin we de grote middengroep huizenbezitters willen bewegen actie te ondernemen. Als dat eenmaal is gelukt, zullen we zien dat veranderingen heel snel gaan.”

Oplossingen voor hoosbuien en kastjes voor vleermuizen

Nieuwbouwwoningen zijn op zich al goed geïsoleerd, gasloos en verplicht voorzien van zonnepanelen, maar de gemeente Leiden stelt twee extra eisen.

Zo zijn projectontwikkelaars sinds 2020 verplicht om zich te houden aan de hemelwaterverordening. Door klimaatverandering valt er meer regen in één keer. Regenwater moet daarom een tijdje worden opgevangen om te voorkomen dat tunnels en straten blank komen te staan. Een voorbeeld hiervan is de vijver bij studentencampus Leidse Schans, vlakbij station Lammenschans. Die vijver heeft een flexibel waterpeil. Regenwater wordt een tijdje opgeslagen in de vijver voordat het wordt geloosd in het Rijn-Schiekanaal.

Een andere manier van de gemeente Leiden om nieuwbouw verder te verduurzamen is door met projectontwikkelaars te praten over wat ze ‘natuur-inclusiviteit’ noemen. De gemeente vindt dat nieuwbouw moet bijdragen aan de bescherming van de natuur. Een voorbeeld is het bouwen van vleermuiskastjes in gevels.

Verder kijkt de gemeente met interesse naar circulair bouwen en slopen. Door circulair te bouwen, beperkt de gemeente afval en wordt gebouwd met hernieuwbaar materiaal, zoals hout.

’Gemeente vraagt eigenlijk de armste mensen de kar te trekken’

Leidse woningcorporaties betwijfelen of ze in 2050 al hun woningen klimaatneutraal kunnen maken. Corporaties verduurzamen namelijk alleen als er onderhoud nodig is of gerenoveerd moet worden. En niet eerder. Volgens de woningcorporaties zou het in één keer verduurzamen van alle huurwoningen financieel onmogelijk zijn. Ook zijn corporaties op sommige punten weer afhankelijk van de gemeente. Zo is het bij sommige huurwoningen in de binnenstad lastig om zonnepanelen te plaatsen omdat het gaat om een beschermd stadsgezicht. Het is bovendien onzeker hoe het verder gaat met aansluiting op de warmterotonde en hoeveel huurhuizen daarop aangesloten kunnen worden. Ook dat ligt in de handen van de gemeente. ,,We hebben maar één bron van inkomsten’’, zegt manager volkshuisvesting Jet Bicker Caarten van Portaal. ,,En dat zijn de huren van de mensen met de laagste inkomens. De gemeente, maar ook de rijksoverheid, vraagt eigenlijk aan de armste mensen of zij de kar willen trekken.’’

Vanwege de hoge kosten van het verduurzamen kiezen corporaties ook geregeld een andere weg dan de gemeente. Corporaties hebben in tegenstelling tot de gemeente niet het doel om van het gas af te gaan, maar om CO2-neutraal te zijn. Woningcorporaties Portaal en De Sleutels onderzoeken momenteel samen met de gemeente en energieleveranciers wel of ze huurders in de Stevenshof van het koken op gas kunnen afhalen, maar zet grote vraagtekens bij de haalbaarheid. ,,De huurder wordt opgezadeld met een probleem’’, zegt Bicker Caarten. ,,Ze moeten ongeveer 500 euro betalen voor een inductiekookplaat en nieuwe pannen. Dat is voor veel huurders een hoop geld. Ook moet in elke woning technische aanpassingen worden gedaan. Het blijkt al met al nog helemaal niet zo eenvoudig.’’

Wethouder gaat de wijk in

Wethouder Fleur Spijker gaat vanaf begin april in gesprek met inwoners van de stad. Ze wil ween wat Leiden vindt van de afgelopen drie jaar en wil weten hoe de stad denkt over ‘van het gas af’.

Ze doet dat door middel van talkshows en verdiepende gesprekken per wijk waarvoor iedereen is uitgenodigd. Daarna schrijft Spijker een visie over warmte, waarin wordt beschreven welke wijk in welke volgorde en op welke manier in de toekomst verwarmd wordt. Meer informatie en uitzendschema is te vinden op: www.gagoed.nl/talkshows