Het risico op fraude werd tussen 2014 en 2019 ’met enige regelmaat’ ingeschat door naar (dubbele) nationaliteiten en zelfs uiterlijke kenmerken te kijken. Het zou om tientallen gevallen gaan, blijkt uit onderzoek van accountants- en adviesbureau PwC in opdracht van het ministerie van Financiën.

Ik probeer me voor te stellen hoe zo’n risicoanalyse op basis van uiterlijkheden precies ging. Welke kenmerken werden gezien als onbetrouwbaar? In de psychologie is daar wel onderzoek naar gedaan. De vorm van je gezicht, lippen en ogen bepalen hoe anderen naar je kijken, of je als betrouwbaar of onbetrouwbaar wordt gezien. Maar ik denk niet dat de Belastingdienst zulke wetenschappelijke analyses maakte. Medewerkers keken waarschijnlijk vooral naar een donkere huidskleur en niet-westerse afkomst, en deden dus net als vele instanties aan etnische profilering.

Sinds de toeslagenaffaire ben ik ook op mijn hoede voor de Belastingdienst, ook al doe ik geen beroep op de toeslagen waar het de laatste jaren over gaat. Een paar jaar geleden kreeg ik wel onverwachts een verzoek van een inspecteur, die mijn facturen en bonnetjes wilde doorspitten. Mijn boekhouder zei dat ik me geen zorgen hoefde te maken, omdat het een ’steekproefsgewijze controle’ was en mijn administratie op orde was. Hoewel ik niets verkeerd had gedaan, sloeg ik toch aan het twijfelen. Waarom moest ik me als hardwerkende zzp’er verantwoorden? Wekte mijn naam argwaan?

Iedereen die is gescreend op basis van zijn afkomst weet hoe naar dat voelt. Ik moet denken aan alle keren dat ik op luchthavens werd ondervraagd, soms in aparte ruimtes. Daarom plan ik altijd wat extra tijd in voor die zogenaamde steekproefsgewijze controles. Ik let er ook op dat mijn baard die dag is getrimd en ik nette kleding draag. Zelfs in alledaagse interacties probeer ik niet intimiderend over te komen en loop op straat nooit te dicht achter ouderen, vooral als het donker is, omdat ze wel eens schrikken of wegduiken. Ik stuur dus mijn gedrag om vertrouwen te winnen, vaak tevergeefs.

Met een buitenlands klinkende naam lig je bij veel instanties onder een vergrootglas. De marechaussee stopte onlangs pas met etnisch profileren. En op de woningmarkt word je juist buitengesloten. Mensen met een niet-westerse afkomst moeten dat accepteren en zich ’invechten’. Maar het probleem van institutioneel racisme wordt weggewuifd. Zo vroeg een ’Nieuwsuur’-verslaggever vier keer achter elkaar aan de nieuwe staatssecretaris van Fiscaliteit of de screening door de Belastingdienst racistisch is. Maar de heer Van Rij wil eerst ’nadere onderzoeken afwachten’.

Ondertussen worden nietsvermoedende burgers nog steeds opgejaagd, op basis van oneerlijke algoritmes en vooroordelen.